چرا ساختمانهای ژاپنی هشت ریشتر مقاومت می کنند ؟

این سوال که شاید به نحوی کلیشه ای و سطحی به نظر برسد اما سوال بسیاری از مردم ما بوده و همواره این پرسش مطرح می شود که چه علت یا رازی هست که باعث می شود زلزله های بزرگ در ژاپن تلفات انسانی شدید یا حتی خسارت های ساختمانی با خود به همراه نداشته باشند؟

شاید دریافت پاسخ این سوال یکی از مهمترین انگیزه های اینجانب برای حضور چهارسال و نیم گذشته در این کشور بوده باشد. سوالی که چندسال گذشته همواره گوشه ای از اشتغالات ذهنی روزمره بوده است .

فردا دومین سالگرد زلزله و سونامی ۱۱ مارس توهوکو است و این ایام مقارن است با زمانی که ژاپن یکی از بزرگترین چالش های خود را متحمل شده است . وقوع زلزله ای با بزرگای نه در ساعت ۱۴:۴۶ بعداز ظهر جمعه باعث لرزه در بخش عظیمی از کشور شد و به فاصله کوتاهی پس از آن سونامی عظیم به بخش های گسترده ای از سواحل شمال شرق کشور حمله ور شد و باعث مرگ تعدادی از شهروندان ژاپنی شد . بداقبالی یک زلزله مهیب تنها به سونامی عظیم محدود نماند و مسئله نشت هسته ای دولت و کشور را در برابر بحرانی چندوجهی و پیچیده قرار داد. اما بحرانی که وسعت و عمق آن می تواند یک کشور را زمین گیر کند در این سوی اقیانوس آرام ، نسبتا آرام عبور کرد و کشوری به واسطه استحکام زیربناهایش، لرزید  اما زمین گیر نگشت.   

تحلیل های بسیاری در باب شرایط چندوجهی و پیچیده ژاپنِ بعد از زلزله وجود دارد اما آنچه که در این نوشتار کوتاه برآنیم ، پرداختن به زاویه دیگری از نگاه است که نه چندان عمیق ، اما جای تامل بسیار دارد.

 نکته بسیار مهمی که درباب این زلزله و سونامی نباید از آن غافل شد اینکه تعداد کل کشته شدگان این زلزله و سونامی در گستره ای به وسعت نزدیک به ۴۰۰ کیلومتر از سواحل شمال شرقی کشور در حدود ۲۲هزارنفر اعلام شد . رقمی نزدیک به نصف جانباختگان زلزله بم ؛ تعداد کشته شدگان در دهها شهر منطقه توهوکو حدود نیمی از عزیزان از دست رفته ما در بم بود  . راز این موفقیت در حفظ جان شهروندان در چه بوده و هست؟

پس از بروز سونامی طی چند نوبت بازدیدهایی از مناطق زلزله و سونامی زده داشتم و در کمال شگفتی شاهد عملکرد ( Performance ) بسیار عالی ساختمانهای منطقه بودم . به ساختمانی که زلزله ای با این شدت را تحمل کرده و سپس دو نوبت عبور آب سونامی را هم تحمل آورده و هنوز بخش سازه آن سالم برجای مانده است باید مرحبا گفت!

آسیسب عمده ای "در اثر زلزله"  به ساختمانها وارد نیامد . در اثر "سونامی" ساختمانهای چوبی عمدتا به راحتی آسیب دیدند . اما آسیب به ساختمانهای فولادی و بتنی در اثر سونامی ، تنها به آسیب در نما و پوشش ساختمان باقی مانده و اسکلت این نوع ساختمانها عمدتا آسیب جدی ندیدند. رمز و راز این کیفیت بالا و عملکرد مطلوب ساختمانها در ژاپن در چیست ؟ 

در زمینه مبانی طرح لرزه ای ، درخصوص "طیف بازتاب طرح" تفاوت زیادی بین ایران و ژاپن نیست . در زمینه ضریب شکل پذیری سازه ها تفاوت حدود دو برابر است و در مجموع می توان گفت که در تحلیل استاتیکی نیروی جانبی زلزله در ژاپن حدود دو برابر ایران طراحی می شود . اما آیا این رمز و راز عملکرد فوق العاده ساختمانهای ژاپنی است ؟

در زمینه علت کیفیت بالای رفتار لرزه ای ساختمانها در ژاپن باید به موارد زیر اشاره نمود:

۱- باور عمومی به اینکه " زلزله می آید ! " : فرهنگ ساختمان سازی و باور و انگار عمومی نسبت به سازه این است که این ساختمان حتما قرار است زلزله ای را تحمل کند . باور به رخداد زلزله باعث شده تا نهایت دقت به کیفیت ساخت صورت پذیرد . زلزله بلا نیست ؛ رفتاری است از رفتاریهای طبیعت .  باید برای آن آماده بود نه اینکه امید داشت که نمی آید .

۲- تجربه اندوزی از زلزله های گذشته : دو زلزله بزرگ در دو سال پیاپی در دو شهر مهم آمریکا و ژاپن رخ داد  .زلزله نورتریج کالیفرنیا در سال ۱۹۹۴ و زلزله کوبه در ژاپن در سال ۱۹۹۵ .  نحوه برخورد به این زلزله ها و مستندسازی تجارب آنها در ژاپن با نهایت دقت و وسواس صورت پذیرفته است .آیا امروز ما ایرانیان از تجارب نوتریج و کوبه استفاده میکنیم ؟ چند موزه  جهت مستندسازی تجارب زلزله بم اجداث شده ؟ چند گروه از ایران طی دو سال اخیز از مناطق زلزله زده توهوکو بازدید کرده اند ؟ پنچ گروه نبوده است . هدف کم انگاشتن تلاشهای خودمان نیست بلکه تلنگری است جدی به اینکه موضوع را آنقدر که باید جدی نگرفته ایم .

۳- کیفیت مصالح

مطالعات گسترده ای در جهت ارتقاء مصالح صورت پذیرفته است . این امر به مفهوم استفاده از مصالح اعلا نبوده سات . بلکه مصالح متداول و عمومی با کیفیت بهتری وارد بازار شده است . به عنوان مثال در صنعت فولاد، توجه به بالاتر بردن مقاوت فولاد نبوده ، بلکه سعی شده استاندارد فولاد در جهت بکارگیری فولاد با قابلیت شکل پذیری بالاتر و ضربه پذیری بهتر اصلاح شود .  

۴- پروسه صدور پروانه ساختمان سازه و پروس صدور پروانه پایان کار ساختمان :

پروسه صدور پروانه ساخت و اتمام کار پروسه ای بسیار سخت گیرانه است که باید در نوشتار و مقاله ای جداگانه به این امر پرداخت .

۵- استفاده از نیروی های کارگری با آموزش فنی حرفه ای : 

استفاده از نیروهای کارگری که گواهینامه گذراندن دوره های فنی حرفه ای را دارا باشند امری بسیار مهم است . به عنوان مثل جوشکاران ساختمان سهم مهمی در کیفیت عملکرد سازه دارا می باشند در حالی که همین امروز می بینیم که در تهران جوشکاری ساختمانهای اسکلت فولادی چندطبقه توسط نیروهای بدون صلاحیت صورت می پذیرد .

درمجموع اینکه گمان شود تنها فرمولها و ضرایب طرح لرزه ای باعث کیفیت رفتار ساختمانهای ژاپنی شده اشتباهی بزرگ است . سلسله ای از امور ، تحت قالب رفتاری سختگیرانه توسط متولیان نظارت بر امر ساختمان ،  منجر به احداث تمدنی استوار بر بستری لرزان شده است .

به امید تغییر رویه جاری در ساختمان سازی ایران ...