موزه زلزلۀ کوبه – موزه زلزلۀ بم ؟ 

(قسمت اول )

کشور ژاپن در تاریخ معاصر خود خاطرۀ ویران شدن های زیادی را در ذهن دارد.کشوری عاری از ذخائر زیرزمینی ، قرار گرفته در میانۀ اقیانوس و واقع بر بستری لرزان(زلزله خیز) اما برخوردش با شکست ها برخوردی است عبرت آموز.

در جریان جنگ دوم جهانی دو کشور بیش از تمام کشورهای دنیا آسیب دیده و به تعبیری تقریباً تبدیل به ویرانه ای بزرگ شدند: آلمان و ژاپن .

شهر هیروشیما پس از انفجار بمب اتم (تصویر بالا ) و در حال حاضر (تصویر پایین )

ژاپن اما جدای از ویرانی های عظیم جنگ دوم جهانی ، خسارات مالی زیادی نیز از زمین لزره های متعدد متحمّل شده است.نکته عبرت آموز ساختار فرهنگی و اقتصادی است که توانسته با کار ـ و صرفاً با کارـ تولید چنان ثروتی نماید که جبران مافات (مافات به معنی آنچه رفت) را نماید."تولیدِ ثروت" البته با توزیعِ ثروت همراه بوده ،به نحوی که ایجاد آبادانی و توسعه کشور به ایجاد رفاهِ "عمومی" منتهی شده است.

 شاید تلخ ترین خاطرۀ مربوط به ویرانی های ناشی از یک زلزلۀ بزرگ ، به زلزله ۱۹۲۳توکیو بازگردد. این زلزله به زلزله بزرگ کانتو معروف است.تصویر ذهنی مردم ایران از این زلزله به سریال اوشین بازمی گردد! در سریال سالهای دور ازخانه به تاثیر مخرب این زلزله بر زندگی مردم اشاره شده بود.البته آمارهای زلزله کانتو وحشتناکتر از تصوّر ماست.در اثر زلزله ای با شدت ۳/۸ ریشتر حدود ۵۰ هزار نفر به طور مستقیم و با آوار منازل کشته می شوند.اما قسمت وحشتناک قضیه آتش سوزیهایی است که بعد از زلزله ایجاد شده و پس از چند ساعت - به دلیل وزش باد شدت گرفته - و شهر را در حریقی عظیم فرو می کشد.زلزله در ساعت 11:58:44 رخ می دهد.ساعتی که بسیاری از اجاقهای منازل جهت پُخت غذا روشن بوده است .حریق عظیمی در شهری که خانه های چوبی زیادی داشته، ایجاد می شود. این آتش حدود ۹۰ هزار نفر از مردم توکیو را به کام کشیده و به شکل دردناکی می کشد.

 در دو تصویر بالاحریق عظیم شهر توکیو پس از زلزله ۱۹۲۳ کانتو را مشاهده می نمائید 

زلزله کوبه در سال ۱۹۹۵ اما بزرگترین زلزله واقع در یک منطقه شهری با تراکم جمعیتی بالا پس از زلزله ۱۹۲۳ توکیو بوده است.در واقع ۷۲ سال پس از تجربه وحشتناک شهر توکیو، زلزله ای در کوبه رخ داد که آسیبهای جانی و اقتصادی زیادی ایجاد کرد.آسیبهای این زلزله در مقایسه با آنچه در توکیو رخ داده بود بسیار ناچیز بود.اما در مقایسه با تلاشهایی که طی این ۷۲ سال در کشور ژاپن صورت گرفته بود میزان خسارات غیر قابل قبول و باور بود.

زلزله کوبه در ساعت 5:45 صبح ۱۷ژانویه ۱۹۹۵رخ می دهد.حدود شش هزار نفر در اثر آوار منازل کشته می شوند . اما استاد ما در کلاس می گفت: خوش شانس بودیم چون که در این ساعت قطار ها هنوز به حرکت در نیامده بودند تا کشته ها بیشتر شود.خوش شانس بودیم چون که زمستان بود و مشکل قطعی آب بحران آفرین نشد و به جهات زیادی معتقد بود که شانس با اهل کوبه همراه بوده است...

در اثر این زلزله ساختمانهای زیادی دچار آسیبهای جزئی تا کلی و حتی فروریختگی شدند. پل های بزرگراهی و راه آهن بسیار دچار فروریختگی شد. آب شهر به مدت ۱۰ روز قطع شد .

 عکس معروفی که عموم مهندسین از این زلزله دیده اند ،مربوط به فروریختگی پل بزرگ اتوبان هانشین است. ۱۸پایه یک پل بزرگراهی در اثر بی دقتی زمان ساخت، شکستند و این پل سمبلی شد از بی توجهی پیمانکار و دستگاه نظارت در روند ساخت. اتفاقی که بسیاری از مهندسین ایرانی می پندارند نباید در کشوری مثل ژاپن رخ دهد .همچنان که در تصاویر ذیل ملاحظه می نمائید علت شکستگی پایه های پل خیلی ساده بوده است : استفادۀ صِرف از آرماتورهای عمودی و عدم استفاده از آرماتورهای افقی( به دلیل عدم وجود آرماتورهای افقی، آرماتورهای عمودی دچار کمانش شده اند.)  

تصاویری از شکستگی ۱۸ پایه پل بزرگراه هانشین در اثر زلزله ۱۹۹۵ کوبه

 جالب اینکه کانون این زلزله در غرب کوبه و در مجاورت محل احداث پل بزرگ آکاشی قرار داشت.اما هیچ آسیب جدی به آن سازه عظیم وارد نیامد.(وجود نمونه هایی از کار کیفی و کار بی کیفیت در مجاورت یکدیگر ،حتی در کشور ژاپن )

یکی از دیگر ویژگی های زلزله کوبه بروز آتش سوزیهایی است که بعد از زلزله در بخش غربی شهر ایجاد شد .پس از تجربه توکیو در ۱۹۲۳ بروز چنین اتفاقی غیرقابل پذیرش بود.این حریق نیز باعث ویرانی بسیاری از خانه ها شد.

پس از زلزله اما بازسازی شهر کوبه به نحوی صورت پذیرفت که حاصل آن شهری ایمن و مقاوم در برابر زلزله شده است. شهری که "نمونه" تمام و عیار اقدامات پیشگیرانه در مواجه با یک بحران است.

نمادهای متعددی از زلزله در این شهر وجود دارد .در واقع همه چیز در کوبه به نحوی به زلزله ربط داده شده است .می توانیم بگوئیم کوبه یک موزۀ زلزله بزرگ است . مدیریت آگاه توانسته از شهری که نامش با نام زلزله همراه شده، حسن استفاده را نموده و یک اتفاق بد را تبدیل به فرصت کند. امروز کوبه شهری است که متخصصین بسیاری ار نقاط مختلف دنیا برای آموزش دوره های مدیریت بحران به آن سفر می کنند.دانشگاه کوبه مطالعات گسترده ای را در این راستا هدایت و رهبری می کند و یک کلام می توان گفت زلزله ای که کوبه را ویران کرد ، کوبه را بهتر ساخت.

**********************

 اما در این میان باید به یکی از ارزنده ترین کارهای انجام شده در این خصوص اشاره نمائیم . تدبیر تحسین برانگیز مدیریت آگاه باعث شده تا یک موزه تحت عنوان " موزۀ زلزله " در این شهر احداث شود.احداث موزه زلزله با دو کارکرد : زنده نگهداشتن خاطره این اتفاق بزرگ در خاطره تاریخی شهر ،و عبرت آموزی از تجارب بدست آمده در جریان مدیریت بحران پس از زلزله.

در نوبت بعد و نوشتاری دیگر به تشریح بخشهای مختلف این موزه پرداخته خواهد شد .موزه ای که یکی از بهترین نمونه های مستندسازی فنی ، تاریخی،اجتماعی و فرهنگی یک رویداد در یک شهر محسوب شده و متخصصین بسیاری از نقاط مختلف دنیا دوره های آموزشی خود را در مجاورت آن سپری می نمایند .

تصویری از نمای شیشه ای موزه زلزله شهر کوبه

۱- در تنظیم مطالب این نوشتار و ذکر تاریخچه زلزله های ژاپن ، از کتاب زلزله در آلبوم تجربه  اقتباس شده است . این کتاب ارزنده پروفسور موتوهیکو هاکانو ( استاد دانشگاه توکیو )، طی توفیقی که در هم اندیشی و همکاری با جناب آقای دکتر نعمت حسنی داشتم ترجمه و پس از اضافه نمودن مواردی در خصوص زلزله های ایران، طی سه نوبت تجدید چاپ شده است .