تادائو آندو (Tadao Ando)، بزرگترین معمار ژاپن

 استادِ بدون معلّم

تادائو آندو بی شک یکی از بزرگترین معماران دنیا و بنا به نظر بسیاری، بزرگترین معمار کشور ژاپن است. کسی که معماری را نه در دانشگاههای ژاپن یا اروپا و آمریکا، که نزد خود و در دانشگاهِ خود آموخته است.کسی که تا پیش از ورود به دنیای معماری کارهای مختلفی چون رانندگی کامیون و مُشت زنی (بوکسوری) را آزمود، ولی از خوش آمدِ اتفاق و خلاف آمد عادتِ روزگار(به تعبیر حافظ)^(۱) ، طبیعت قلم را به دست این جوهرۀ جوشان خط و طرح داد و او مسبّب خلق آثار بی بدیلی در عرصۀ معماری گشت .این استادِ خط و طرح همچون کارخانه ای پرکار و بی وقفه در خلق فضاهای تاثیر گذار و دیدنی در نقاط مختلف کشور ژاپن و همچنین سایر کشورهای دنیا کوشیده است.

آوازۀ این استادِ بی معلم تا بدانجا رفت که فرانسویان کار طراحی موزۀ فضایی فرانسه را خواسته ، ایتالیائی هایِ صاحب ادعا در حوزۀ معماری،کار طراحی موزه هنرهای معاصر واقع در مهمترین نقطه شهر تاریخی ونیز را بدو سپردند. آمریکایی ها نیز از او طراحیموزه هنرهای معاصر فورت وورث^(۲) را در تگزاس خواستند. یکی از زیباترین موزه های هنر در آمریکا با خلاقیت های ذهن سرشار این معمارِ خودآموخته ژاپنی طرح اندازی گردیده است.

آندو جایزه معماری پریتزکر^(۳) را در سال ۱۹۹۵ در شیکاگو آمریکا دریافت کرد اما مبلغ ۱۰۰،۰۰۰ دلار این جایزه را به کودکان بی سرپرست ناشی از زلزله ۱۹۹۵ کوبه هدیه کرد. این معمار خودآموخته در سالهاي 1987، 88 و 90 ميلادي به سمت استاد دانشگاههاي يال آمريكا، كلمبيا و هاروارد انتخاب شد.

آندو فقط بر پروژه های بزرگ متمرکز نبوده ، بلکه کارهای کوچکِ او نیز ^(۴)بسیار چشمگیر و حیرت آور است. کلیسای نور که گاهی کلیسای نورانی نیز خوانده می‌شود، از این دست آثار اوست که در ۱۹۸۹در شهر اُساکای ژاپن احداث گردیده است. این کلیسا به کلیسای کوچکی که قبلا در آن محل وجود داشت اضافه شده‌است. کلیسا به شکل یک مکعب مستطیل (۶×۱۸×۶ متر) است که دیواری با زاویهٔ ۱۵º از آن عبور کرده و مکعب را به یک کلیسا و محوطهٔ ورودی تقسیم کرده‌است. همانطور که در شکل دیده می‌شود، صلیبی در دیوار محراب بریده شده‌است که هنگام صبح روشن می‌شود. (این دیوار رو به شرق است.)

 مصالح معماری آندو بتن خام^(۵)، خورشید ، آسمان ،سایه و آب است یا به عبارت بهتر فضا .تاکید او بر این است که استفاده کنندگان از بنا باید طبیعت را تجربه و احساس کنند. تادائو آندو در طول بيست سال گذشته، يكصد و پنجاه پروژۀ معماري انجام داده است. اینکه کدام اثر این معمار بزرگ بر آثار دیگرش رجحان دارد ، موضوعی است که قضاوتش با اهل فن است ، لیکن برای من جالب ترین تجلّی استادیِ او واگذاری کار طراحی یکی ازحساس ترین نقاط شهر ونیز به اوست . محدودیتها و ضوابط وزارت مسکن ایتالیا برای هرگونه ایجاد تغییر و ساخت و ساز در بافت تاریخی ونیز( و خصوصا ساحل ونیز ) بسیار سخت گیرانه است .اینکه یک معمار "ژاپنی" بتواند با عبور از این محدویتها ، طرح خود را دراندازد بی شک کاری است سترگ.

در پیشانی ساحل ونیز، قسمت مثلث شکلی وجود دارد که قبلا کار گمرک را برای محموله کشتی ها می کرده ، طراحی این قسمت مثلث شکل تحت عنوان موزه هنرهای معاصر ونیز (که ماکت آنرا در تصویر فوق می بینید) به عهده آندو بوده است.

***********************

آندو در سال ۱۹۴۱ در شهر اُوساکای ژاپن متولد شده است.توجه عمده وي بر تلفيق فرمهاي مدرن با مفاهيم و شيوه هاي سنتي ژاپن استوار است ؛ به بيان دقيق تر، او در آثارش ضمن بهره هنرمندانه از مولفه های معماری مدرن، مبانی و مولفه های معماری تاریخی کشور ژاپن را نیز کار می بندد. (نمونه این نوع کار را در آثار مهندس ایروانیان معمار زبردست شیرازی دیده ایم.^(۶)).داستان از اینجا آغاز می شود که آندو در بیست سالگی تصمیمی در مورد یک دورۀ خودآموزی گرفته و طی سفرهای متعددی ساختمانهای برجسته در ژاپن ،اروپا ،آفریقا و ایالات متحده را از نزدیک بازدید و مطالعه می نماید. در طی این سفرها او به شناخت عمیق و دقیقی از معماری می رسد. پس از بازگشت به اُوساکا و در ۲۸ سالگی استودیوی معماری خودش را تاسیس می نماید: تادائو آندو و همکاران.

برای اولین بار آندو را در بازدید از موزه هنرهای معاصر شهر کوبه شناختم.برای بازدید از نمایشگاه آثار دانشجویان دانشگاه طراحی صنعتی به این موزه رفته بودم اما بجای مشاهده آثار نمایش داده شده در نمایشگاه ، مسحور زیبایی طراحی این موزه به بازدید از بخشهای مختلف آن پرداختم.فردای آن روز از دانشجویان ژاپنی دانشگاه پرسیدم این ساختمان فوق العاده کار کیست؟ گفتند مگر تو آندو را نمی شناسی؟  

تصویری از موزه هنرهای معاصر شهر کوبه : ساختمان با نمای بتن نمایان و از دو مکعب تشکیل شده است. در میان دو بخش ساختمان طراحی فوق العاده پله ها را شاهد هستید.

             ورودی موزه هنرهای معاصر                                       نمای موزه از خیابان

دو کتاب از شرح آثارش در لابراتوار دیدم و تا حد امکان مطالعه کردم .دو هفته پیش به بازدید از نمایشگاه آثارش در قسمت مرکزی شهر اُوساکا رفتم.بجز ژاپن ،کارهایی که اکنون در امارات ، بحرین ،آلمان و ایتالیا دارد را به نمایش گذاشته بود.همچنین ماکتها و اطلاعاتی از آثار گذشته اش را .

آندو چون مابقی مردم منطقه کانزای (و برخلاف مردم منطقه توکیو) شوخ طبع و خوش صحبت است و چون بیشتر مردم ژاپن در پیرسالی نیز مومشکی و بسیار جوان تر از سنش می نماید. به هیچ وجه احساس هم صحبتی با یک پیرمرد مُسن در تو بوجود نمی آید ....

******************

هدف از این نوشتار معرفی آندو نبوده و نیست چرا که معرفی کارهای این کارخانۀ پُرکار طرح و معماری در یک مجال کوتاه یک صفحه ای هرگز ممکن نمی باشد. نکته قابل تأمل در باب آندو (و امثال آندو) مسیر خودآموختگی و خودسازی است که اینان می پیمایند. مسیری که با تاسیس دانشگاهِ خود و تلّمذ هر روزه و همه ساعته در این دانشگاه حاصل می شود. توجه جدّی به این نکته که، آندو را کسی آندو نکرده ، آندو خود آندو شده و او در طی این مسیر به جایگاهی بسیار رفیع رسیده است.

امروز تغییر نگرش ما نسبت به مقوله دانشگاه و تحصیلات دانشگاهی امری است مهم و جدّی. چه بسیار که طی این سالها دیدم جوانان پرشور و خلّاق فارغ التحصیل از دانشگاههای کم اعتبار و محقّر کشور که در پروژه ها و محیط کار، خُرد انگاشته شده و به کار گِل (به تعبیر سعدی) گماشتیمشان و چه بسیار فارغ التحصیلان دانشگاههای تاپّ ! که جز بی تحرّکی و غُر چیزی از آنان صادر و ساتع نشد و اگر زمانی در پروژه ای کارکی کردند دنیا و مافیها باید خبر می شد. این نگرش قالبی و کلیشه ای ما به موضوع کیفیت مدرک و دانشگاه تنها دو محصول به ما می دهد : اول تحصیل کردگانی متوقّع و پر ادعا و کم تحرک که نازیدن به مدرک دانشگاهشان^(۷) آنان را تنها به نشستن و خیالات فرمودن و از بی نظمیهایِ مُلک کشور آزرده خاطر گشتن، گماشته است. و دوّم  جوانانی شاداب و پرتحرک فارغ التحصیل دانشگاه آزاد فلان شهرستان دورافتاده یا فلان دانشگاه محقر سراسری، که به همین جرم،نمی خواهیم و نباید در فضاهای کاری سخنی از آنان بشنویم.اینها را بهایی نیست که بهایی بدهیم. 

امان و امان از فخر فروشی های فارغ التحصیلان دانشگاههای ما به همدیگر.که من فلان درس را با فلان استاد پاسیدم و چه ها که نکردم و چه زجرها که نکشیدم و رستم عجب پهلوانی است.عجب.و من بعد از اینکه ریاضی مهندسی را پاس کردم چه ها که نکردم....

مرحوم شهید مطهری در کتاب تعلیم و تربیت اسلامی در مثالی بسیار قابل تامل شیخ انصاری را مثال می آورند.ایشان می گویند یکی از افرادی که تحوّل بنیادی در حوزه های علمیه ایجاد کرد شیخ مرتضی انصاری^(۸) بود. سپس سالهای تحصیل و اساتید شیخ انصاری را بر می شمرد و می گوید : شیخ انصاری کسی بود که حتی نسبت به بسیاری از تحصیلکردگانِ معمولی حوزه های علمیه، کمتر استاد دیده بود.حتی سالهای تحصیل ایشان خیلی زیاد نبوده است. امّا شیخ مرتضی انصاری خود استادِ خود بوده و بسیاری از تفکرات و اندیشه های شیخ انصاری محصولِ پرکاری و تأملات عمیق خود او بوده است.^(۹) (۱۰) .... 

بگذریم.

این بحث جای حرفهای بسیار دارد.رها کنم. شاید بهتر باشد دوباره با همان بیت فوق العاده اقبال لاهوری که در نوشتار مورخ ۲۰/۱۲/ ۸۷ نیز به آن اشاره شد به پایان برم

 جانی که بخشند دیگر نگیرند ،مرگ است صیدی تو در کمینی

                                            صورتگری را از من بیاموز ، شاید که خود را باز آفرینی

   بینی جهان را خود را نبینی ،تا چند جانا غافل نشینی

                                           بیرون قدم نه از دور آفاق ، تو بیش از اینی تو پیش از اینی

                                                                                                            اقبال لاهوری  

تادائو آندو

۱- غزلیات حافظ: از خلاف آمدِ عادت بطلب کام که من     کسبِ جمعیت از آن زلفِ پریشان کردم

۲- Fort Worth Museum of Modern Art یکی از موزه های مشهور ایالات متحده آمریکاست.

۳- Pritzker Architecture Prize یکی از مهمترین یا شاید مهمترین جایزه معماری سال دنیاست.

۴- منظور از " کارهایِ کوچک" به لحاظ :هزینه و وسعت زیربنای بنا می باشد .

۵- کلمه "بتن خام" را بجای واژه" بتن اکسپوز " یا " بتن نمایان" استفاده کردم.متن را زیباتر می نمود.

۶- به تعبیر دکتر حافظی معمار برج میلاد ، عالی ترین نمونه کار معماری بعد از انقلاب در خارج از تهران ، کار مهندس ایروانیان در طراحی حاشیه اتوبان چمران شیراز و همچنین ورودی این شهر است.جالب اینکه این معمار ارزنده در شهر خود، مخالفان و منتقدان بسیار زیادی دارد. 

۷- مدرکی که به ضرب و زور کلاسهای متعدد کنکور و برکتِ پول پدر و حضور در مدارس فوق العاده نمونۀ غیرانتفاعی(!) ، حاصل شده است.

۸- شیخ انصاری پس از شیخ علی کاشف الغطا و برادرش شیخ حسن کاشف الغطا و همچنین شیخ محمد حسن (صاحب جواهر) ریاست و اداره حوزه علمیه نجف را از سال ۱۲۶۶ تا ۱۲۸۱ (قمری) به مدت ۱۵ سال به عهده داشت و شیعیان جهان از وی تقلید می‌کردند.بزرگیِ او را این بس که "یکی از" محصولات دانشگاهِ او سیدجمال الدین اسدآبادی بوده است.

۹- این کتاب انصافا از آثار ارزنده در حوزه تربیت است و مطالعه آن برای دوستان مشغول در حوزه آموزش و پرورش بسیار سودمند خواهد بود.

۱۰- یکبار که در یکی از موسسات تحقیقاتی و در دوره های بازآموزی مهندسین عمران تدریس می کردم متوجه شدم که از تدریس یکی از اساتید برجسته دانشگاه تهران ممانعت کرده اند.ظاهرا قانونی ابلاغ شده بود که مدرسین باید پروانۀ پایه سه نظام مهندسی را جهت تدریس دروس سازه ای داشته باشند.از تدریس این استاد بزرگوار که دکتری خود را در رشته سازه سی سال پیش گرفته و صدها سازه مهم تهران با طراحی او اجرا شده بود به دلیل ندادن امتحان صدور پروانه پایه سه نظام مهندسی جلوگیری کردند ! انگار که مدرک وسیله ای برای تایید صلاحیت نیست بلکه مدرک برای مدرک است.

* مطلب مرتبط در این وبلاگ : نوشتار مورخ ۴/۸/۱۳۸۹  تحت عنوان : سخنرانی تادائو آندو  . در این نوشتار به موضوع سخنرانی ایشان در مورخ ۱۳ اکتبر ۲۰۱۰ در دانشگاه Kobe Design University پرداخته شده است .( لینک )